Đọc hiểu Độc tiểu thanh kí

Quê ất ở Sơn Trạch, không xa mấy mà ất vẫn thấy nhớ. Quan ông chắc là nhớ quê lắm. Ngày ngày thấy vẻ trầm tư, đôi mắt u hoài của quan ông, ất thấy xót xa thêm. May có mấy lần cùng quan ra thăm vùng Roòn, vào Liên Thuỷ và dạo vùng dọc chân Luỹ Thầy, ất mới thấy quan ông rất hăng hái việc chăn dân, say mê cảnh vật. Những buổi đi về, quan trầm tư nhiều hơn và cầm bút làm thơ. Hôm qua đò sông Gianh để tới Roòn, ngồi giữa lòng đò chòng chành bên sóng nước xanh thẳm, quan ông nói như diễn giảng một điều gì trầm uất, bi hận :

– Kìa… chỗ tận cùng bãi cát trắng ấy, chỗ trời nước nổi lên dập dềnh ấy là bến bãi sát biển. Các triều đại xưa chia nhau chính giữa ruột khúc sông này. Luỹ cũ, giờ càng cũ, xương tàn của hàng trăm trận vùi trong cỏ rậm đó ! Người phía bắc sông này nom như ngại ngần niềm cũ. Hồi trước họ cùng một châu Bố Chính với ta đó !

ất cùng bọn lính ngồi nghe, tuy không hiểu nhiều về lịch sử cuộc phân tranh Trịnh – Nguyễn, nhưng lại thấy thương thân phận người lính thuở xưa. Quan ông ngậm ngùi thương lính thì ắt thương dân lắm.

Thuyền cập bờ bắc. Bọn lính xin cáng đi nhưng quan ông cứ thoái thác đòi đi bộ để cùng xem cảnh. Suốt mười mấy dặm đường dài, quan ông hết nhìn Đèo Ngang, lại nhìn ra biển. Đến Roòn, làm việc với quan sở tại xong, quan ông lại ra nhìn Đèo Ngang, gương mặt u trầm tha thiết. Thấy ất đi bên cạnh, Nguyễn Du nói :

– Thật buồn cho ta, từ đây về nhà chỉ mất ba ngày đường mà ta phải ôm lòng nhớ quê đến hơn bốn năm ! Ra đây, ta tưởng sẽ vượt Đèo Ngang mà về, ngờ đâu phải làm khách ở đây !

ất dạ một tiếng thật ấm. Nguyễn Du lại nhìn ra biển : Hòn Yến xanh ngời giữa biển biếc, sông Roòn xuôi chảy trắng xoá…

Hôm dạo chơi dưới chân Luỹ Thầy lúc chiều tà, thấy một con ngựa già gặm cỏ buồn bã bên chân luỹ, ất xin Nguyễn Du dẫn về. Nguyễn Du ngần ngừ :

– Trời, lông nó sạm, da nó khô… gầy không chịu nổi !

– Dạ, dạ, cho con… dắt nó về !

Nguyễn Du nhìn ất, đôi mắt xa vắng hơn, gương mặt u trầm hơn, giọng nói thảng thốt khiến ất đâm sợ :

– Nó già rồi. Nó đói mà tự tìm ăn, không cầu xin ai. Nó trọn lòng vì nước, qua trăm trận, nó được toàn tính mệnh. Thôi, chớ đem giàm buộc mà lôi nó về.

– Dạ…

*

*     *

Sáng nay, ất cùng quan ông tiễn quan Ngô Nhân Tĩnh ra trấn nhậm Nghệ An. Đứng mé đường cái quan, ất thấy quan ông và quan Ngô Nhân Tĩnh vái chào nhau mãi mà chưa nỡ rời nhau. Lâu lắm Nguyễn Du mới nói :

– Ông đã theo cách đạm bạc mà làm chính trị, trời vì dân đen mà chưa cho ông nhàn, ở non Hồng quê tôi đang mọc lên vì sao Đức. Xin nâng chén rượu mừng cho quê tôi có được ông về !

Buổi tiễn đơn sơ mà thật cảm động. Ngô Nhân Tĩnh lên ngựa, vái chào lần cuối. ất nhìn quan ông có dáng tươi hơn mọi ngày. Lòng ất cũng ấm lại.

Trên đường về dinh Cai bạ, nắng xuân như tơ vàng giăng giăng trên thành quách, thôn xóm. Nguyễn Du trìu mến nhìn ất.

– Này,… anh ất có thích thơ không ?

– Dạ có !

– Vậy ta tặng anh hai câu nhé !

– Dạ !

Nguyễn Du thong thả đọc :

Long lanh đáy nước in trời

Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng.

ất nghe người chùng lại. ất nghĩ đó là thơ quan ông viết về Động Hải. Tấm lòng quan ông thật rộng, dù chất ngất trăm vạn nỗi buồn nhưng quan ông vẫn không thể quên vẻ đẹp của quê hương ất.

 (Ngô Thời Đôn, Báo Giáo dục và thời đại, 1995)