Soạn bài So sánh

I. KIẾN THỨC CƠ BẢN

1. So sánh là gì?

a) Hình ảnh so sánh được thể hiện bằng những từ ngữ nào trong các câu sau:

(1)                     Trẻ em như búp trên cành

Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan.

(Hồ Chí Minh)

(2) […] trông hai bên bờ, rừng đước dựng lên cao ngất như hai dãy trường thành vô tận.

(Đoàn Giỏi)

Gợi ý:

– Trẻ em như búp trên cành

– rừng đước dựng lên cao ngất như hai dãy trường thành vô tận.

b) Trong các hình ảnh so sánh vừa xác định được, những sự vật, sự việc nào được so sánh với nhau?

Gợi ý:

– trẻ em được so sánh với búp trên cành;

– rừng đước được so sánh với hai dãy tường thành vô tận.

c) Vì sao các sự vật, sự việc trên lại có thể so sánh được với nhau?

Gợi ý: Giữa các sự vật, sự việc so sánh với nhau phải có nét nào đó giống nhau.

– trẻ em và búp trên cành, giống nhau: non tơ, được nâng niu,…

– rừng đước và dãy trường thành, giống nhau: dựng lên cao, thẳng đứng, dài dặc,…

d) Việc so sánh các sự vật, sự việc với nhau như trên có tác dụng gì?

Gợi ý: So sánh có tác dụng làm nổi bật cái được nói đến, bộc lộ sự cảm nhận của người nói (viết), gợi ra hình ảnh cụ thể, truyền cảm. Hãy so sánh:

– Trẻ em biết ngoan ngoãn, biết học hành là ngoan với Trẻ em như búp trên cành – Biết ngoan ngoãn, biết học hành là ngoan.

– rừng đước dựng lên cao ngất với rừng đước dựng lên cao ngất như hai dãy trường thành vô tận

đ) Câu sau đây cũng sử dụng so sánh nhưng không giống với sự so sánh ở các câu trên. Em hãy nhận xét về điều này.

Con mèo vằn vào tranh, to hơn cả con hổ nhưng nét mặt lại vô cùng dễ mến.

(Tạ Duy Anh)

Gợi ý: So sánh là thao tác phổ biến, được dùng trong suy nghĩ, nói năng,… Có sự so sánh để làm nổi bật cái được nói đến thông qua liên hệ giống nhau giữa các sự vật, sự việc (như trong ví dụ (1) và (2) ở trên); so sánh kiểu này là phép so sánh – một biện pháp tu từ. Nhưng cũng có sự so sánh để phân biệt đặc điểm khác nhau giữa các sự vật, sự việc (như trong câu văn của Tạ Duy Anh); so sánh kiểu này không phải là phép so sánh – biện pháp tu từ.

2. Cấu tạo của phép so sánh

Xem xét mô hình cấu tạo của phép so sánh qua bảng và ví dụ dưới đây:

 

Vế A

(cái được so sánh)

Phương diện

so sánh

Từ so sánh

Vế B

(cái dùng để so sánh – cái so sánh)

mặt

đẹp

như

hoa

a) Kẻ bảng tương tự và xếp các hình ảnh so sánh ở ví dụ (1), (2) vào những vị trí thích hợp.

Gợi ý:

 

Vế A

(cái được so sánh)

Phương diện

so sánh

Từ so sánh

Vế B

(cái dùng để so sánh – cái so sánh)

(1) Trẻ em

như

búp trên cành

(2) rừng đước

dựng lên cao ngất

như

hai dãy trường thành vô tận

Trường hợp (1) không đầy đủ các yếu tố; trường hợp (2) đầy đủ các yếu tố.

b) Đặt những từ ngữ chứa hình ảnh so sánh trong các câu sau đây vào bảng mô hình cấu tạo của phép so sánh và nêu nhận xét.

(1)                  Trường sơn: chí lớn ông cha

Cửu Long: lòng mẹ bao la sóng trào.

(Lê Anh Xuân)

(2) Như tre mọc thẳng, con người không chịu khuất.

(Thép Mới)

Gợi ý:

Vế A

(cái được so sánh)

Phương diện

so sánh

Từ so sánh

Vế B

(cái dùng để so sánh – cái so sánh)

chí lớn ông cha

Trường Sơn

lòng mẹ

bao la sóng trào

Cửu Long

con người

không chịu khuất

như

tre mọc thẳng

c) Tìm thêm các từ ngữ có thể thay thế vào vị trí từ như trong các bảng trên.

Gợi ý:

Các từ so sánh thường gặp: là, như là, tựa như là, y như, hệt như, giống như, tựa như, bao nhiêu… bấy nhiêu… )

II. RÈN LUYỆN KĨ NĂNG 

1. Với mỗi mẫu so sánh gợi ý dưới đây, hãy tìm thêm một ví dụ:

a) So sánh đồng loại

– So sánh người với người:

Lúc ở nhà mẹ cũng là cô giáo

Khi đến trường, cô giáo như mẹ hiền.

(Lời bài hát)

– So sánh vật với vật:

Từ xa nhìn lại, cây gạo sừng sững như một tháp đèn khổng lồ […].

(Vũ Tú Nam)

b) So sánh khác loại

– So sánh vật với người:

Ngôi nhà như trẻ nhỏ

Lớn lên với trời xanh.

(Đồng Xuân Lan)

Bà như quả đã chín rồi

 Càng thêm tuổi tác, càng tươi lòng vàng.

(Võ Thanh An)

– So sánh cái cụ thể với cái trừu tượng:

Trường Sơn: chí lớn ông cha

  Cửu Long: lòng mẹ bao la sóng trào.

(Lê Anh Xuân)

Công cha như núi Thái Sơn

Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra.

(Ca dao)

Gợi ý: Có thể lấy thêm các ví dụ sau.

a) So sánh đồng loại

– Người với người:

Người là Cha, là Bác, là Anh

Quả tim lớn lọc trăm dòng máu đỏ.

(Tố Hữu)

– Vật với vật:

Những đống gỗ cao như núi chất dựa bờ.

(Đoàn Giỏi)

b) So sánh khác loại

– Vật với người:

Tre trông thanh cao, giản dị, chí khí như người.

(Thép Mới)

Trẻ em như búp trên cành,

Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan.

(Bác Hồ)

– So sánh cái cụ thể với cái trừu tượng:

Con đi trăm núi ngàn khe

Chưa bằng muôn nỗi tái tê lòng bầm.

(Tố Hữu)

Tình yêu Tổ quốc là đỉnh núi, bờ sông,

Những lúc tột cùng là dòng huyết chảy.

(Xuân Diệu)

2. Tìm từ điền vào chỗ trống trong bảng sau để được những câu thành ngữ:

khoẻ như
voi
trắng như
tuyết


…
…


…
…


đen như
thui
cao như
cây sào


…
…


…
…

3. Hãy tìm những câu văn có sử dụng phép so sánh trong các bài Bài học đường đời đầu tiên, Sông nước Cà Mau và xếp chúng vào bảng cấu tạo của phép so sánh.

Gợi ý:

Vế A

(cái được so sánh)

Phương diện

so sánh

Từ

so sánh

Vế B

(cái dùng để so sánh – cái so sánh)

Những ngọn cỏ

gẫy rạp

y như

có nhát dao vừa lia qua

Hai cái răng đen nhánh

lúc nào cũng nhai ngoàm ngoạp

như

hai lưỡi liềm máy làm việc

Cái chàng Dế Choắt

người gầy gò và dài lêu nghêu

như

một gã nghiện thuốc phiện

cánh

chỉ ngắn củn đến giữa lưng, hở cả mạng sườn

như

người cởi trần mặc áo gi-lê

chị

trợn tròn mắt, giương cánh lên

như

sắp đánh nhau

Mỏ Cốc

như

cái dùi sắt

sông ngòi, kênh rạch

càng bủa giăng chi chít

như

mạng nhện

bọ mắt

đen

như

hạt vừng

chúng

cứ bay theo thuyền từng bầy

như

những đám mây nhỏ

cá nước

bơi hàng đàn đen trũi nhô lên ngụp xuống

như

người bơi ếch giữa những đầu sóng trắng

rừng đước

dựng lên cao ngất

như

hai dãy trường thành vô tận

Những ngôi nhà bè
ban đêm ánh đèn măng-sông chiếu rực trên mặt nước
như
những khu phố nổi